We leven in de nadagen van een culturele bloeiperiode en we kijken naar talloze vormen van verval. Net zoals in elke herfst, komt er steeds meer van de onderliggende structuren bloot te liggen. Net zo lang tot alleen die structuren overblijven: naakt en helder. Talloze nieuwsberichten lijken ons in deze tijd koud en hard in het gezicht te blazen, als een onstuimige herfstwind. Door het onvermijdelijke verlies van alles waarmee het leven in de bloeitijd uitgedost is geweest, zien we nu steeds duidelijker wat eraan ten grondslag heeft gelegen.

Vooruit is soms achteruit

Een van die naakte structuren is misschien wel de illusie van de vooruitgang. Modernisering was synoniem aan vooruitgang. Maar inmiddels kunnen we duidelijk zien dat moderniseringen zeker niet altijd een impuls inhoudt tot zinvolle ontwikkelingen voor het geheel – voor zover je vooruitgang definieert als een zinvolle ontwikkeling voor het geheel. Moderniseringen kunnen dingen ook áchteruit laten gaan of een verslechtering inhouden. Innovatie kan verrijking betekenen voor sommigen en een verschraling betekenen voor anderen, zoals bijvoorbeeld in de landbouw. De vooruitgang van het ene, kan een aftakeling impliceren voor het andere. 
Vooruitgang blijkt zelfs alle kanten op te kunnen gaan, en dat brengt ons op dit moment allesbehalve vooruit. We vertellen elkaar tegenwoordig veel vaker dat we schade en afbreuk om ons heen zien, of zelf aan den lijve ondervinden, dan dat we nog ongenuanceerd geloven in enige vooruitgang.

Het begon zo mooi

In de zeventiger jaren van de vorige eeuw studeerde ik een vroege en uiterst optimistische soort van veranderkunde: Andragologie, de wetenschap van de zich ontwikkelende volwassene. ‘De nieuwe mens’ zou zich ontwikkelen door bewustwording en zelfrealisatie. Dat hoorde ook bij de modernisering. De wereld zou rechtvaardig worden – voorbij aan oorlogsvoering, armoede en honger – door algemene volwassenwording. 
Ik schaarde mij met blij gemoed bij het leger der maatschappij-vernieuwers. Jarenlang hield ik het vol om vanuit dat perspectief van alles te roeptoeteren, net zoals iedereen om mij heen. Hoopvol en gedreven, gericht op de toekomst, om ‘de vernieuwingsbeweging’ verder te brengen. Je kon succes bereiken met wat jij écht wilde! Maar ik voel die impuls al lang niet meer en ben er ook mee opgehouden om het over een dergelijke soort van vernieuwing te hebben.
De herfst haalt je blik weg van de toekomst en brengt je bij de terugblik. Ik leerde dat ik op mijn manier bijgedragen heb aan de hyper individualisering en aan een kakofonie van uiteenlopende geluiden, die ook weer alle kanten opgaan, maar die niet bijeen lijken te komen in een doorgaande ontwikkeling van het geheel. Het leerproces van onze tijd lijkt daarmee niet verder te zijn gebracht. 

Maar wat staat ons dan nu te doen?

Er zijn mensen die proberen ‘het nieuwe verhaal’ te schrijven. Ook weer gericht op de toekomst. Persoonlijk geloof ik dat een nieuw verhaal zich niet door ons laat schrijven, maar dat dat zich aan ons zal openbaren. Een verhaal dat we zelf schrijven, zal mijns inziens altijd neerkomen op een politieke mening vanuit een deelbelang. Het is maar de vraag of we daarmee tot een zinvolle ontwikkeling voor het geheel kunnen komen. 
De tijd is naar mijn idee voorbij om van alles iets te vinden, er in verschillende richtingen dingen over uit te zenden, en er dan ook nog op te hopen dat je daarmee mensen kunt mobiliseren en verenigen voor een betere wereld. Met meningen uiten, verander je niets. 
Ik kan wel met je delen waar ik op uitkom vanuit de ervaringen in mijn werk. Misschien ondervind je daar inspiratie of steun aan. 

Het persoonlijke dringt door in het collectieve 

Zoals je weet werk ik systemisch met persoonlijke vraagstukken. Het gebeurt heel vaak dat ik het spreekwoordelijke geluk heb om via iemands persoonlijke kwesties te mogen meekijken in de voorouderlijnen en vroegere manieren van leven. Zo krijg ik een kijkje in historische achtergronden van kwesties en de rode draad die schuilgaat in hetgeen waar mensen zoals jij en ik in onze huidige tijd mee worstelen. Ik heb na verloop van tijd daardoor wat perspectief gekregen op wat ik de ‘binnenboordmoter van maatschappelijke ontwikkeling’ ben gaan noemen. Die zie ik in persoonlijke levensverhalen van gewone mensen, en in hun bereidheid om daadwerkelijk lessen te leren uit ervaringen. Maatschappelijke ontwikkeling lijkt een cultureel leerproces te zijn dat zich in gewone mensen afspeelt, door het onderzoek niet alleen te richten op waar je naartoe wilt maar ook op waar je vandaan komt. Dat is steeds een heel persoonlijke zoektocht. En die vindt momenteel plaats in een heleboel mensen tegelijkertijd.
Het collectief ontwikkelt zich, voor zover ik het kan zien, omdat een heleboel individuen iets waarachtigs leren en van daaruit de koers van hun leven opnieuw afstemmen op iets wat groter is dan zij zelf. 
En wat ik dan zie is een toename van bewuste deelname aan het leven en van een doorvoelde verantwoordelijkheid voor de eigen leefomgeving. Toen ik jong was, konden mensen zich veel beter inhouden dan nu, zich aanpassen, invoegen en gehoorzamen. Nu zien we de ontwikkeling van bewuste en persoonlijke integriteit, die het vermogen tot aanpassing en zelf-onderdrukking steeds verdergaand vervangt. 

Voorouders en nazaten

Persoonlijke kwesties – ook de jouwe – gaan niet alleen over jou, maar gaan ook altijd over de wereld waarin we geboren zijn: de mores zoals die ons is aangeleerd en de verhalen die ons zijn verteld. Door de overeenkomsten te zien en te herkennen waar onze voorouders in leefden, krijgen steeds meer mensen zicht op de waarden die daarmee zijn opgebouwd, maar ook op dingen waar de samenleving als geheel op een bepaalde manier mee opgezadeld zit: natuurlijke krachten die zijn onderdrukt, verhalen die niet kloppen en conflicten die nooit zijn opgelost, maar die wel in onze liberale democratie hun diepe vertakkingen hebben. De structuren die naakt en helder naar boven komen drijven.
Wij als nazaat hebben er een specifieke uitdaging aan om onszelf ervan te bevrijden. En daar zitten altijd dimensies aan die gaan over jezelf én over het grotere geheel. Het persoonlijke en het collectieve zijn alleen perspectief-verschillen van diezelfde structurele verschijnselen

Een voorbeeld

Ik denk aan iemand die worstelt met zijn leiderschap. Hij is nazaat van een mannenlijn, van echte vaders en zonen, van mensen die we inmiddels verantwoordelijk houden voor kolonialisme en slavernij. Mannen die destijds maatschappelijk succesvol waren en zich onschuldig voelden over zaken die we tegenwoordig afkeuren. Vaders die op een dominerende manier omgingen met hun zonen, hun eigen gedrag rechtvaardigend en de cultuur verspreidend en overdragend door elitevorming. Zonen imiteerden en bewonderden het, waren er tegelijkertijd bang voor, erdoor geïntimideerd én er loyaal aan. Zij onderdrukten de eigen sensitiviteit, namen het ‘succesvolle’ gedrag over én identificeerden zich met de morele spelregels die erbij hoorden. Identificaties die een cultuur van dominantie stutten. En die tot op de dag van vandaag doorwerken in onbewuste collectieve gewoontes in manieren van denken en voelen, die we ergens nog steeds ‘normaal’ vinden, maar die de ontwikkeling van gezond persoonlijk leiderschap in de weg staan. Omdat je jezelf er nogal wat voor moet ontzeggen en je je er innerlijk altijd onzeker en onecht in blijft voelen.
Vaak zeggen we over dergelijke onbewuste collectieve gewoontes dat ze berusten in ‘negatieve overtuigingen’ waar je jezelf van zou moeten ontdoen. Maar om een bevrijding te bewerkstelligen van overgedragen structuren moeten mensen zich los kunnen maken van hoe ze de wereld aangeboden kregen, in de vorm van liefde van ouders en grootouders. En dus zónder die ouders en grootouders in een spreekwoordelijke vuilnisbak te gooien. 
Je komt namelijk niet los door het gewoonweg ánders te willen. Als dat het zou zijn, zou het volstaan om te breken met het verleden. Maar bevrijding is iets anders dan je verbinding ontkennen of afsnijden. Voor een individu gaat een proces van bevrijding over het overwinnen van persoonlijke angsten, door te ankeren in de dingen waar een verbinding met de voorouders écht over zou moeten gaan. Pas dan overschreeuw je niets, maar transformeer je.
In de grote aantallen hebben dergelijke persoonlijke transformaties een enorme impact op de cultuur: als mensen zich in elkaars ontwikkeling herkennen, kan er een nieuw ‘normaal’ ontstaan. En dat gebeurt ook.

De geschiedenis terugvinden in je persoonlijkheid

Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor een nazaat van de Midden-Europese adel, die in haar eigen lichaamsgevoel diverse sporen terugvindt naar de manier waarop de dingen een eeuw geleden in haar familie nog werkten: hoe met name vrouwen en moeders leerden om zich hermetisch van het eigen gevoelsleven af te sluiten, door letterlijk de buik en taille strak in te binden. Het gold als ideaal.
Vrouwen hebben inmiddels een veel grotere bewegingsvrijheid en ademruimte, maar het afsnijden van het emotionele leven en de dwingelandij tot uiterlijke schoonheid is niet gestopt door geen korsetten meer te dragen. De onderliggende structuur van het zich inbinden, bloeit telkens in nieuwe generaties weer op, in andere verschijningsvormen.
Ook hierbij is er sprake van overdracht op jonge generaties, via een innerlijke ervaren cocktail van bewondering, angst en identificatie. Het is een innerlijke kluwen. Kinderen groeien op om zelf in het eigen ouderschap het onbewust geleerde – zij het in andere vormen – vervolgens eveneens onbewust weer uit te drukken op de eigen kinderen. 

Je kunt een kind wel uit de oorlog halen
maar hoe haal je de oorlog uit een kind?

Warchild  

Onopgeloste issues reizen de toekomst in

Er zijn talloze voorbeelden van dit soort structurele verbanden en ze wortelen diep. Het zijn niet alleen de oorlogen die in kinderen zijn gaan zitten maar ook allerlei andere bruutheden zoals verdraaiingen van de waarheid, situaties van uitbuiting en diefstal, het afsnijden van intuïtie en eigenheid of het uitoefenen van macht door misleiding en bedrog. Ze veroorzaken een doorgaande dader-slachtoffer dynamieken tussen diverse spelers in het sociale veld, omdat die dader-slachtoffer dynamiek speelt tussen ouders en kinderen. Het is in deze diepe intimiteit waar de overdracht naar de toekomst plaatsvindt.
Dat het zo gaat, dat weten we tegenwoordig bijna allemaal. “Ik wil mijn problemen niet doorgeven aan mijn kinderen” is een hartenkreet die ik haast dagelijks hoor in mijn praktijk. Het gaat heel vaak om restanten van morele krachten die het oude Europa ooit haar culturele stabiliteit hebben gegeven. Krachten die we in de samenleving van vandaag niet meer willen laten gelden, en moraliteiten die we niet meer onderschrijven, maar die zich via sociale spelregels ooit diep hebben verankerd in de ziel en identiteit van destijds jongere generaties: de grootouders en overgrootouders van vandaag. Ze verschijnen in nieuwe vormen, als vernieuwing. We laten ons verblinden door groene blaadjes en bloemenpracht, terwijl de onderliggende onbewuste structuren in het denken, voelen en handelen mogelijk volstrekt onveranderd zijn gebleven. En die structuren drukken zich uit in allerlei gedragingen, neigingen en overtuigingen. Pas als we die herkennen als verstoringen, beperkingen en hindernissen voor onze integriteit en persoonlijke verantwoordelijkheid kan er iets veranderen. 

Persoonlijk proceswerk

Je kunt een heel groot deel van persoonlijke eigenschappen helemaal niet zomaar toeschrijven aan karakter of geaardheid. Alsof iemand van zichzelf bazig is, of onderworpen, racistisch, onverzettelijk, gefrustreerd, rechtlijnig, krachteloos, seksistisch, bevooroordeeld, eenzaam, bang, of irritant. Of misschien denk je zoiets over jezelf? 
Het zijn echter geen kwaliteiten maar vervormingen van kwaliteiten en de kunst is om die te herkennen en ontknopen als logisch gevolg van op elkaar inwerkende opvoedmethoden, morele voorschriften en culturele praktijken. 
Het is maar de vraag of individuen zich daarvan voortdurend bewust zouden moeten zijn. Maar een belangrijk inzicht is wel dat je dergelijke verschijnselen alleen maar op een persoonlijke manier kunt transformeren, onder strikt persoonlijke voorwaarden. Wanneer je de innerlijke noodzaak voelt, en wanneer de tijd rijp is, kan er zich een weg openen om te herkennen, te verwerken en te overwinnen waar je in vast hebt gezeten. De vrijheid nemen om maar gewoon alles te doen wat jij wilt, is een manier om daarvan weg te blijven.

Het aangaan met jezelf

Individueel trauma is ergens altijd collectief trauma. Het ‘ik’ lijdt als het niet ingebed is in een veilig verbonden ‘wij’. Dit individueel te problematiseren is niet alleen ineffectief maar ook onethisch. Dat zeggen mensen zoals Gabor Maté terecht. Maar het is tegelijkertijd slechts individueel te transformeren. Simpel gezegd:

Het is niet jouw schuld
maar je bent de enige die er iets aan kan doen

Dat is vaak een lastig proces waar niemand van buitenaf jou toe kan bewegen. En al helemaal niet door er meningen op na houden over jouw gedrag. Je komt daar alleen in terecht door begripvolle aandacht, in een veilige context, wanneer je zelf stil wilt staan bij de dingen waar je in jezelf tegenaan loopt. Het gaat er daarbij nooit om, om de wereld te veranderen, maar om de onderliggende structuren onder ogen te komen De structuren waarop je je persoonlijkheid hebt opgebouwd. Tegelijkertijd verandert er met elke persoonlijke transformatie een stukje van de wereld. Het is vanuit mijn perspectief een langzame maar trefzekere en zachtaardige revolutie.

Verdraaide feiten

Heel soms gebeurt het in een opstelling dat er iets aan het licht komt dat de maatschappelijke actualiteit in een totaal nieuw perspectief plaatst. Zoals onlangs, toen een eeuwenoud agrarisch familiesysteem het onderwerp van onderzoek was. In die opstelling klonk een van de representanten op een gegeven ogenblik als een soort orakel, die verwees naar een historisch feit dat zich rondom de eerste wereldoorlog zou hebben afgespeeld. Die sprak over een vorm van bedrog en verraad aan de hele agrarische beroepsgroep: 

“De mensen geloven mijn leugen. Ze vertellen elkaar én zichzelf waarom ze verder moeten op de ingeslagen weg. De slavendrijver zit nu verstopt in de slaaf.” 

Deze woorden sloegen bij alle aanwezigen in als een bom. Hier kwam duidelijk iets aan het licht. Een kiem die ten grondslag ligt aan de problemen die zich in onze tijd afspelen. Het plaatste het huidige debat over de agrarische sector in een specifiek daglicht. 
Tegelijkertijd is het niet aan de orde om er een of ander politiek manifest aan te wijden. We weten ten eerste niet wat er precies bedoeld werd en wie de ‘ik’ is die hier aan het woord was. En ten tweede is deze openbaring alleen transformerend voor degene die zich op zeer persoonlijke lagen opent voor de boodschap die er in deze specifieke context mee overgebracht wordt. 
Voor mij heeft deze ervaring bevestigd dat algemeen politiek gepraat in voor’s en tegen’s niet leidt tot de essentie van wat er opgelost moet worden. Dat is ook niet hoe we als collectief een boodschap, zoals die hier gegeven wordt, verwerkt krijgen. 
Het stemt me aan de andere kant bescheiden en respectvol om te beseffen tot welke emotionele diepte mensen bereid moeten zijn te gaan, om dergelijke vraagstukken werkelijk naar de oppervlakte te brengen. Het punt is hierbij ook weer, dat je de betreffende issues alleen maar op persoonlijk lagen en onder persoonlijke condities kan verwerken en overwinnen, om daarna voor jezelf heel misschien met een nieuw perspectief op jouw persoonlijke geschiedenis te kunnen komen, zodat je daarna andere keuzes kunt maken dan voorheen.

Waar ik al die tijd voor opgesteld stond

Okay, ik was dus Andragoloog, en hield het lang vol om me bezig te houden met vernieuwing. Zoals gezegd, had ik daar talloze meningen over. Het leidde tot teleurstellingen, maar ook tot een leereffect: de boom is altijd ouder dan de bloei en als je wilt dat er iets verandert, moet je terug naar de oorsprong. Het gaat om de kiem die aan ontwikkelingen ten grondslag heeft gelegen. In de loop van mijn werkzame leven als systemisch coach ben ik gaan zien dat dit inzicht enorm behulpzaam is voor een doorgaande maatschappelijke beweging, die goed is voor het geheel.
Een behulpzaam inzicht, ook voor mijzelf, waaruit blijkt dat ook ik, met al mijn persoonlijke issues en bagage, al die tijd opgesteld stond als representant van iets groters. Ik laat hoe langer hoe meer de neiging los om de wereld te willen veranderen. Ik ontdekte de missionarissen van mijn voorouderlijnen in mezelf en laat die los, beetje bij beetje. Ik ben niet meer op zoek naar impact, naar het grote, naar zichtbare resultaten, naar nieuwe bloei. Ik richt mij daarentegen op verbinding, warmte, nabijheid en de kwaliteit van persoonlijke relaties. Op de binnenboordmotor dus eigenlijk. 

Er is vandaag de dag geen grotere revolutionaire daad
dan volwaardige relaties aan te gaan

Olivier Winants

Vernieuwen versus veroorspronkelijken

Waar ik op uit kom, is een diep verlangen naar oorspronkelijke waarachtigheid en authenticiteit. Iedereen die zich serieus wijdt aan persoonlijk proceswerk ontwikkelt zich vroeg of laat – naar mijn ervaring – tot een authentiek en verantwoordelijk mens. En het verbaast me niets dat mensen die zichzelf hierin terugvinden, doorgaans ook zeer maatschappijkritisch zijn, maar haast nooit sociaal activistisch worden. En ook niet in individuele afzondering gericht op eigen succes alleen.
Ik zie mensen die waarachtigheid ontwikkelen en dat mobiliseert eigenlijk een a-politieke kracht: in eenvoudig menselijk samenzijn en waarachtige relaties. Voor wie een ijkpunt heeft in waarachtigheid, kan verandering alleen een kant op gaan die meer in overeenstemming is met een oorspronkelijke geaardheid, echtheid en daarmee geweldloosheid. Dat noem ik integriteit. Je sterkt je aan de weerstand van het oude systeem maar gaat er niet mee in de clinch. Je concentreert je op het eigene en wil dat in verbinding brengen.
Vernieuwing kan willekeurig alle kanten op. Ontwikkelen kan alleen vanuit iets oorspronkelijks, iets geëigends. Juist dát lijkt me de basis voor een gezondere en hechtere gemeenschap en een essentiële voorwaarde voor gezonde democratische processen in het geheel.

Op jouw eigen pad de weg vrij zien te maken voor de – voor jóu geëigende – groeirichting, door de verbinding met je herkomst, je eigenheid en je oorsprong te genezen en in waarheid te herstellen; oftewel door je oorspronkelijkheid uit te vergroten. Dat is wat we bedoelen met ‘worden wie je bent’. 

No tree, it is said,
can grow to heaven
unless its roots
reach down to hell.

Carl Gustav Jung