Help Elkaar de Vernieuwing in!

Ga Gewoon

Waterschapsheuvel is het verhaal van Richard Adams over een groep konijnen die zich onttrekken aan het gezag van de kolonie. Die verlaten ze om een nieuwe woonplaats te zoeken. Een niet ondenkbaar verhaal want konijnen doen dat soms: nieuw land zoeken en daar een bestaan opbouwen. Op basis van hun intuïtie vertrekken ze, vaak vóórdat er een alternatief bestaat.

Blind vertrouwen

Bas Haring schreef eens een verhaal over de Flevopolder. De vroegere Zuiderzee die door inpoldering droog kwam te liggen. Het duurde even voordat die modder leefbaar terrein werd, maar al snel gingen er toch plantjes groeien. En daarna kwamen er konijnen in het splinternieuwe landschap. Maar hoe waren die daar gekomen? Een boswachter vertelde dat die konijnen de twee kilometer vanaf het vasteland gezwommen hadden. Hoe wisten ze dat er nieuw land was?
Welnu. Dat wisten ze helemaal niet. Vóór deze konijnen Flevoland bereikten, hadden al generaties lang konijnen de oversteek gemaakt naar een niet bestaand land. Die waren dus verdronken. Waarom gingen de konijnen dan blind zwemmen? Omdat het misfits waren. Letterlijk was er voor hen geen plaats in hun ‘normale’ wereld. Ze pasten niet meer onder soortgenoten.

Wie heeft gelijk?

Misfits kennen we onder de mensen ook: zij die het binnen de bestaande orde niet redden en uit noodzaak zich onttrekken aan het heersende spel. Ze ontplooien eigen initiatieven voorbij de grenzen van wat ‘normaal’ is. Niet zelden met een bravoure dat ze de wereld zullen gaan veranderen omdat er een nieuwe tijd zou zijn aangebroken. De dappere initiatiefnemers zijn altijd volhardend; soms tegen beter weten in. De achterblijvers nemen die pogingen meestal niet serieus.
Ik ken het dilemma van de initiatiefnemers van binnen uit. Handelend volgens nieuwe waarden en strak op koers blijvend van je bezieling, vind je het niet belangrijk of je voor je werk beloond wordt. Je vindt het belangrijk dat je vooruit komt.
Je vergelijkt jezelf echter toch met mensen in de oude wereld. Daardoor zie je jezelf zelden of nooit als ‘succesvol’ (lees: geaccepteerd en verzekerd van inkomen). Je vreest een eeuwig kwijnend bestaan in de kantlijn. Je voelt je als een zwemmend konijntje dat niet kan overzien wat er gaat gebeuren maar die ook niet kan stoppen.
‘Zie je nou wel’, schampert men dan om je heen. Weghonen van pioniers kan reuze comfortabel zijn. En logisch ook, als je gelooft dat je ‘normaal’ bent. Dat schamperen is achteraf bezien misschien wat kortzichtig en tegelijk intimiderend voor de misfits. Die hebben alléén een innerlijke drive als houvast.
In Waterschapsheuvel hebben de vertrekkende konijnen een sterke intuïtie over een groot gevaar dat de gehele kolonie bedreigt. De gezaghebbende konijnen zien echter geen gevaar omdat ze hun aandacht richten op hun eigen positie en menen in het bestaande spel aan de winnende hand te zijn. Geen van beiden weten hoe het écht zit.

Wat veroorzaakt een doorbraak?

Het konijnenverhaal van Waterschapsheuvel is door een mens verzonnen en opgeschreven. Toch blijken er overeenkomsten te bestaan tussen mensen en échte konijnen, als het gaat over hoe deze processen verlopen. Die konijnen zaten daar immers toch maar mooi in die nieuwe polder, dankzij de pionierende misfits. Zij troffen kennelijk stevige grond aan onder de onzekere en vermoeide pootjes.
Kunnen onder de mensen eveneens kleine en ogenschijnlijk onbeduidende, ja zelfs goed bedoelde maar halfbakken initiatieven samen iets triggeren waardoor het sociale en economische landschap ineens kantelt? Omdat het uitingen zijn van een tijdgeest die ons kennelijk toe komt? Wat dragen zij in de kern als kwaliteit en wat zaaien ze uit? In elk geval blijkt dat altijd pas later, wanneer iets opeens ‘aan de tijd’ is.
Zo had iedereen vóór de corona uitbraak al de mond vol van duurzaamheid. Vegan voedsel werd hip. De energietransitie was gaande. Circulaire economie werd een breed bekende term. Terwijl dat toch echt decennia lang allemaal onderwerpen waren, die exclusief voor de misfits waren.

Een trend ontwikkelt zich nooit in een rechte lijn. Iets nieuws dient zich nooit meteen in substantiële omvang aan, noch als onmiddellijk rijpe en sterke vorm. Het dient zich aan als een ontwikkeling die aanvankelijk juist diffuus, klein en vaak gebrekkig is. Dat maakt het voorspellen ervan lastig. Hoe hadden we kunnen weten dat er inderdaad een nieuwe tijdgeest op handen was die het denken en doen van de maatschappij zou gaan domineren?
Welnu. Dat wisten we helemaal niet. Maar het afgelopen jaar was het dan toch écht zo ver. Hoera! Duurzaamheid kwam op de agenda.

Vernieuwers; een zooitje ongeregeld?

Maar wát hebben de misfits nu eigenlijk voor een weg geopend voor de samenleving als geheel? Pionieren doe je altijd buiten de gevestigde orde en pioniers zijn logischerwijze daarom altijd vrij sterk op zichzelf en op de eigen bezieling gericht geweest. Ze zijn stuk voor stuk met iets heel unieks bezig geweest. Ze halen de motivatie uit zichzelf. Ieder ‘ziet’ ergens nieuw land en zet die visie om in daden.
Samenwerken gaat dan niet zomaar. Als de initiatieven kwetsbaar zijn en de meningen krachtig verankerd in sterke individuen, ontstaat er makkelijk spanning tussen mensen. Zo heb ik meer dan eens gezien en meegemaakt dat iets unieks eindigde in teleurstellingen en in distantie van elkaars eigenwijze aanpak. Juist omwille van de trouw en houvast aan de innerlijke koers.
Hoe weet je als pionier immers het verschil tussen eindeloos eigen wieltjes uitvinden en vruchtbare grond vinden? Van autoriteiten of grote bedrijven uit de ‘normale’ wereld kan je niets aannemen omdat je die ziet als de verouderde wereld. Tegelijkertijd is de eigen bedrijfsvoering zelden rationeel. Voor de afzet ben je aangewezen op kleine groepen klanten die volgens de heersende maatschappelijke opvattingen aanvankelijk vrij zonderling zijn. Wat is het dan het heil dat van jou te verwachten is?

Groeiende frustratie

We weten niet hoe het na de corona-crisis allemaal zal zijn, maar er was daaraan voorafgaand ondertussen een voelbare spanning in de samenleving. Overheden raakten steeds meer in de knel. Grote bedrijven en pensioenfondsen hadden enorme invloed op wat er wel en niet mogelijk was in het politieke landschap. Zij waren doorgaans uit op behoud van de oude, bestaande situatie. De maatschappelijke problemen werden door hen niet opgelost. Ondertussen ontstonden er in talloze werkvelden flinke maatschappelijke weerstanden tegen het gezag omdat mensen een gebrek aan gezonde ontwikkeling ervoeren. De druk nam toe in het onderwijs bijvoorbeeld, het welzijnswerk, de gezondheidszorg, de politie, binnen gemeenten en provincies. Eigenlijk de gehele publieke sector die nu in de corona-crisis het werk moet doen.
Dat terwijl er al heel lang een brede maatschappelijk verontwaardiging is die niet beantwoord is vanuit de gevestigde orde en die zich dus niet heeft vertaald in actie. De massa heeft al tijden het gevoel dat iedereen zit te niksen.

Misfits maken zich nu verdienstelijk

Heb jij de laatste jaren ook wel eens gedacht: ‘waarom maken die kleine vernieuwers samen geen vuist’?! Wanneer gaat er nu eens echt iets veranderen? Als alles op slot zit, dan móét er wel een doorbraak komen. En dat gebeurt soms ook met grote maatschappelijke schade.
Wie had kunnen bedenken dat we in die situatie zó getroffen zouden worden door een pandemie. Is dit niet precies de juiste omstandigheid voor een doorbraak naar wezenlijke vernieuwing op grote schaal? Is dit niet het moment waarop al het brede verkennende werk van de misfits interessant wordt om naar te kijken?
Hun initiatieven zitten immers inmiddels óveral in de samenleving. Heel verschillende groepjes burgers zijn de afgelopen jaren om heel eigen redenen betrokken geraakt in uiteenlopende niche-ontwikkelingen. Het uit elkaar waaieren wekte misschien de indruk van versplintering en fragmentatie maar het effect is geweest dat pioniers een zeer breed spectrum van mogelijke nieuwe routes, methodes en ideeën hebben weten te verkennen waardoor zich nu herkenbare patronen aftekenen. En juist dát is een klus die voor de samenleving als geheel essentiële informatie oplevert: wat werkt wel? wat werkt niet?

Ode aan de misfits

Het is dus waar dat belangrijke veranderingen achteraf bezien door misfits voorbereid zijn, en het is ook waar dat ze dat altijd zullen blijven doen. Maar dat is aan de voorkant zéker niet hun gegarandeerde lot. Hun grootste verdienste is dat ze blijven volharden: het lerende, zich ontwikkelende doorgaan, tegen de weerstand in. Hoe werk je duurzaam samen? Wat zijn heldere uitgangspunten als het gaat om persoonlijke vorming, volwassenwording en gemeenschap? En de enorm uitdagende, niet aflatende vraag die daar onder ligt: hoe bouw je een samenleving?
Daarom mijn ode aan al die mensen die om wat voor reden dan ook niet mee kunnen komen in de maatschappij zoals die is. Die daarom naar de rand worden gedreven en – groepsdieren als we zijn – daar de pijn weten te verduren van de buitensluiting. Mensen die net zoals de konijnen toch maar gewoon gaan en blijven zwemmen.
Zij hebben de afgelopen dertig, veertig jaar een web gesponnen van relaties en hebben daarmee de bedrading aangebracht, de sociale netwerken waarlangs kennis en initiatiefkracht zich nu razendsnel kunnen uitrollen tot in alle uithoeken van de samenleving.
Laten we de misfits een ode brengen, niet omdat ze iets ‘gepresteerd’ hebben. Meer omdat ze tot nu toe niet iets gepresteerd hebben en dat wisten uit te houden. Zij hebben misschien niet zélf ergens een succesvolle oplossing gecreëerd maar zij hebben wel ergens voet aan wal gekregen. En de achterblijvers in de oude wereld gaan dat nu herkennen. Zij kunnen nu zien waar de stevige nieuwe grond is, het leefbare alternatief. Daarom kunnen zij nu volgen!

En dan nu?

Ik ben niet de enige die voorziet dat we mogelijk omslaan naar een samenleving met meer verbinding, zorg en inbedding, naar nieuwe vormen van samenleven en samenwerken. We worden met harde hand op onze onderlinge afhankelijkheid gewezen. We zullen daarom meer willen uitreiken vanuit de oude wereld naar de leerprocessen van de pioniers én andersom. Dat vraagt het afleggen van de strijdlustige strategieën en het ontspannen van sociale druk en vechtlust, het afleggen van eigenwijsheid en verharding van de standpunten.
Niemand weet immers in z’n eentje hoe het verder moet met het geheel. Weg dus met competitief gedrag en het spel om te winnen. Niet het maatschappelijk isoleren van de misfits door het ‘beter te weten’. Ook niet elkaar weg honen. Overwinnen van oude maatschappelijke begrenzingen en categorieën. Cross overs en dwarsverbanden bouwen. Daarbinnen leren om jezelf en anderen te relativeren. Leren te functioneren volgens een coöperatieve aanpak. Leren om met vreemden en met het vreemde in afstemming te komen. Uiteenlopende belangen onder dezelfde noemer brengen. Het gedoe overwinnen zonder te overheersen. Groeien. Ontwikkelen van integer gezag. Leren elkaar te vertrouwen. Elkaar te verstaan. In samenspel komen. Doen stromen van de creativiteit. De transitie belichamen, die weg beweegt van bezit, winst en succes, die toe beweegt naar eigenaarschap in verbinding en die leidt tot een nieuwe sociale architectuur.