Gaan we elkaar ooit begrijpen?
Het heerlijke avondje is gekomen: het is vandaag Sinterklaas. Daar is veel over te doen. Mensen met een donkere huidskleur voelen zich ongemakkelijk bij de wijze waarop we in Nederland gewend zijn dat feest te vieren. Een blanke man met een hoog kerkelijke status, komt te paard de stad in. Een groep zwart geschminkte knechten, gehuld in slavernij klederdracht, volgt hem te voet. Daarover is discussie ontstaan: hou daar eens mee op en doe dat anders!
En er zijn mensen die juist dát ervaren als een bedreiging voor de onschuldige kinderziel wiens aanwezigheid met nostalgische rituelen in de cultuur verankerd is.
Wanneer er scherpe tegenstellingen ontstaan, is er ook altijd één overeenkomst tussen de strijdende partijen. Beiden zeggen eigenlijk: “dit verlies verdraag ik niet”.
Tegenstellingen en tegendelen
Neem in een bird-eye-view eens de vrijheid om van grote afstand naar het probleem te kijken. Misschien is deze hele situatie wel een zegen voor ons land. Vanaf een grotere afstand kunnen we leren zien dat het gaat om tegendelen in plaats van tegenstellingen. Een tegenstelling is altijd wit of zwart. Voor of tegen. Goed of fout. Het westerse denken zit er vol mee. Het mondt uiteindelijk altijd uit in een escalatie: jij of ik.
Als je vóór zwarte piet bent, ben je echter niet automatisch racistisch. En als je tegen zwarte piet bent, ben je niet automatisch tegen kinderlijke onschuld. Wie denkt in tegendelen ziet goed én fout in dezelfde situatie, herkent wit én zwart in dezelfde persoon en ziet voors én tegens in alle dingen van het leven. Dag en nacht wisselen elkaar af en gaan in elkaar over. Ze zijn onderdelen van hetzelfde, van een groter en meer omvattend proces. Daarom verzoenen zij zich uiteindelijk altijd met elkaar. Dat geldt ook voor Sint en Piet.
De nieuwe kleren van Sint en Piet
Uitgerekend Sinterklaas is een ritueel met diepe traditionele wortels vol lessen over het denken in tegendelen. Om die lessen goed te kunnen begrijpen, is het behulpzaam het feest letterlijk uit te kleden en tot op z’n blote essentie te bekijken. Het waarlijk donkere zit immers niet óp mensen, maar ín mensen. En het waarlijk goede zit ‘m niet in de kleding. Weg dus even met die bisschopsmijter en tabberd, weg met die staf, weg met al die schmink, de witte baard en de pruik, weg ook met die malle 16e-eeuwse witte kraag. En zie: we ontdoen het alvast van alles wat er door het Christendom aan machtsvertoon overheen is gegooid. Wat er overblijft is een rollenspel waarin gewone mensen uitdrukken dat ze ’t geloofwaardig vinden dat zij zowel het goede, het verhevene en gedisciplineerde in zich hebben, alsmede het moeilijk disciplineerbare, het rafelige, het imperfecte en het kwajongensachtige.
Dat zijn innerlijke tegendelen die elkaar afwisselen en aanvullen. Beiden maken onderdeel uit van het meer omvattende leerproces om tot zelfbeheersing te komen.
Schaamte mag
Op het ene moment ondertekenen we een Sinterklaasgedicht met ‘Sint’, omdat we ons verheffen en iemand de les lezen. En op het andere moment onderteken we met ‘Piet’, omdat we een confronterende streek met iemand uithalen. Het Sinterklaasfeest leert je iets over schaamte en gaat er vergevingsgezind mee om. Dat we de dingen soms beter zien dan een ander, maakt dat we ons schamen voor onze grootsheid. “Wie ben ik om dit van jou te doorzien?” Die schaamte kan verdragen worden door in de eervolle schoenen van de Sint te stappen terwijl we zelf anoniem kunnen blijven.
Dat we er soms in het leven een potje van maken, maakt dat we ons schamen voor onze kleinheid en zwakheid en ook dat wordt verteerbaar gemaakt. Een gemiddelde surprise is misschien plagerig, of legt de vinger op een zere plek, maar is nooit kwetsend. Het tast je eer niet aan en zal je nooit gezichtsverlies geven.
Dit alles leert je niet alleen dat schaamte mag, maar ook dat schaamte een vriend is op je pad naar volwassen zelfbeheersing: wie zich niet durft te schamen, kan niet opgroeien.
Het Goede
Schaamte is een scherp voelbare, innerlijke overgave aan het besef dat je verantwoordelijk bent voor iets akeligs. Daar hoort de innerlijke aansporing bij om jezelf in het vervolg van te voren bewust verantwoordelijk te máken. Het wekt dus je verantwoordelijkheidsgevoel op en geeft het richting. Dat is ‘het goede’ wat de Sint komt brengen.
Dat je tegelijkertijd niet ‘fout’ bent als je deze bijsturing doormaakt, dat is ‘het goede’ wat Zwarte Pieten komen brengen. Zij zijn de beste peer-group die de kinderziel zich maar kan wensen. Het kind is nu eenmaal wat onhandig, maar heeft ook het incasseringsvermogen om te leren.
Die twee essenties maken Sinterklaas tot een intrigerend, wijs en liefdevol kinderfeest, waar volwassenen ook nog door geïnspireerd worden. Het zou een groot verlies zijn voor iedereen om die essenties uit het oog te verliezen.
Schaamte moet
Sterker nog, zonder die essenties wordt het moeilijker om verwerkingsprocessen aan te gaan rondom zaken waarin we collectief schuld zullen moeten bekennen. Uitgerekend zaken zoals ons koloniale verleden en ons koloniale heden. Zaken zoals ons daderschap in de geschiedenis, én in de huidige realiteit van slavernij en racisme. Om die verantwoordelijkheid aan te kunnen, hebben we het nodig dat we onze schaamte voelen én verdragen.
Dan zullen we niet langer schaamteloos voortgaan terwijl we dat met een vaag schuldgevoel vruchteloos trachten te compenseren. Dan zullen we verantwoordelijkheid kunnen nemen. Dan zal er iets erkend en vereffend kunnen worden op een manier die toegebrachte schade op passende wijze herstelt, en die de dynamiek van de onbewuste herhaling stopt. Dan kunnen we samen leren om het verleden los te laten, en hoeven we elkaar niet langer aan de ondraaglijke verliezen van de slavernij te herinneren.
De bevrijding van Zwarte Piet
De figuur van Sinterklaas is naar verluidt, precies zoals de Kerstman, een verbastering van een vóór-christelijke volksziel. Wanneer we in de geschiedenis gaan graven, dan komen de lijnen allemaal terug bij de mythologie over Wodan die met zijn schimmel over de wolken reed omdat hij leefde in de wind en in de menselijke adem, en dus ook in de menselijke ziel. Hij had daarbij een paar zwarte raven bij zich. Dit zeer oude mythisch Germaans beeld kan ons inspireren om tot een nieuwe aankleding te komen van ons winterfeest, omdat het Zwarte Piet bevrijdt uit zijn huidige betovering van ‘de vreemdeling’. De zwarte raven stonden voor de gedachte en het geheugen.
Nieuwe ruimte
Wodan hanteerde zowel het rijmende woord als de speer. Scherpzinnigheid en rijm wekken samen een lichte humor op. Een goede rapper beoefent die kunst het hele jaar door. Wat rijmt en wat ‘geestig is’, brengt tegenstellingen in harmonie met elkaar. De zwarte raaf is daarmee het aspect van Wodan dat gewapend is met waarheid en spitsvondigheid, met rake woorden. Ik zou het fantasie willen noemen. Pieten zitten er altijd vol mee. Ze zijn dynamisch, uitstromend, ongrijpbaar en vrij. Waar de witte gestalte op het paard ons in contact brengt met het hogere in onszelf, is dat ook altijd een beetje statisch. De zwarte raaf brengt ons vooral bij de ruimte om te kunnen laveren en nieuwe horizonten te verkennen.
Tegendelen
Zolang het hoger zelf ons maar steeds in de juiste koers terugbrengt? Ja, zeker, dat is wel diens kwaliteit. Maar je moet er ook een beetje mee oppassen om dat alleen maar als ‘het goede’ te bestempelen. Het hoger zelf kan ook de gevangene worden van zelfgenoegzaamheid door gebrek aan relativering. Pieten raken gedesoriënteerd zonder de Sint maar een Sint zonder Pieten is al snel een kniesoor. De tegendelen kunnen niet zonder elkaar. De ene is precies even belangrijk als de andere. Zelfoverschatting is precies even onevenwichtig en schadelijk als zelf-onderschatting.
Verlanglijstje
Een gat in het dak boven het vuur, dat was voor de Germanen de verbinding met de geestelijke wereld. Wodan inspireerde de mensen via zijn nachtbewustzijn. Die was het sterkst gedurende de heilige nachten, in de periode dat de zon stil staat. Dat veronderstelt dat de Germaanse voorouders hun inzichten en vooruitzichten kregen in hun dromen en de raven speelden daarin een rol als boodschappers. Ik geloof in de innerlijke waarheid van dat beeld. En ik geloof dat we Sint en Piet koesteren als beeldspraak voor die waarheid.
Dus als ik vanavond mijn schoen zet en een wens doe, geloof ik niet dat de zwarte raven vanaf het dak in mijn kamer kijken waar de kachel brandt. Ik hoop wel dat ik mijzelf recht in het hart kan kijken. Mijn daden wegend, in samenspraak met mijn hogere zelf. En daarna zal het lot waar ik om vroeg me in de schoenen worden geschoven. Het zal als ‘surprise’ verstopt zijn in de soms dwaze omhullingen van alledaagse gebeurtenissen. Met wat strooigoed, dat symbool staat voor de vruchtbare zaden van de herfsttijd opdat ik met nieuwe dingen zal kunnen beginnen. Met was speculaas, wat letterlijk ‘bespiegeling’ betekent. En met de geschenken waar ik het vurigst op hoop: waarheid en spitsvondigheid, en rake woorden.